زمان تقریبی مطالعه: 11 دقیقه
 

ارث طبقه دوم (حقوق خصوصی)




ارث طبقه دوم از اصطلاحات علم حقوق بوده و درباره کیفیت ارث بردن طبقه دوم وراث متوفی بحث می‌کند. طبقه دوم خویشاوندان متوفی شامل اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها می‌شود. قرابت یا نسبی است و یا سببی؛ در قرابت نسبی خویشاوندان در ارث بردن از متوفی به سه طبقه تقسیم ‌می‌شوند و با وجود طبقه اول نوبت به طبقه دوم نمی‌رسد. در هر طبقه وراث از نظر قرابت به متوفی دارای درجه هستند هرچه درجه نزدیکتر به میت باشد درجه بعدی از ارث محروم می‌شود. برادران و خواهران متوفی به سه دسته ابوینی، امی و ابی تقسیم می‌شوند.


۱ - واژه‌شناسی


ارث در لغت به معنای انتقال غیر قراردادی چیزی، از شخص به دیگری است
[۱] راغب اصفهانی، حسین‌ بن‌ محمد، المفردات فی قریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۵۱۸، چاپ بیروت، دارالعلم، الدارالشامیه، ۱۴۱۲ قمری، چاپ اول،.    
و در اصطلاح حقوقی مقصود از آن‌را انتقال مالکیت اموال میّت، پس از فوت، به ورّاث او می‌دانند.
[۲] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
نتیجه تقسیم اولیه وراث میت را در حقوق طبقات وراث می‌گویند.
[۳] جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دوره حقوق مدنی ارث، ج۱، ص۱۵۵، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۱، چاپ سوم.

از دیدگاه قانون مدنی، ورثه‌ متوفی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. گروه نخست، شامل ورّاث نسبی متوفی و گروه دوم شامل ورّاث سببی متوفی می‌باشد. این تفکیک به روشنی از مطالعه‌ مواد ۸۶۱ الی ۸۶۴ قانون مدنی قابل فهم است. قانون مدنی، ورّاث نسبی را در سه طبقه معرفی نموده است. (خویشاوندی نسبی، به پیوستگی طبیعی بین انسان‌ها، که نتیجه‌ تولد انسانی از انسان دیگر است گفته می‌شود و خویشاوندی سببی، به نوعی از خویشاوندی گفته می‌شود که در اثر ازدواج، بین زن و مرد به‌وجود می‌آید.
[۴] شهیدی، مهدی، ارث، ص۲۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
[۵] شهیدی، مهدی، ارث، ص۳۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.


۲ - آشنایی با سیستم طبقاتی و درجاتی


از دیدگاه قانون مدنی، وارثان نسبی متوفی در ۳ طبقه‌ اصلی قرار می‌گیرند (م. ۸۶۲ ق. م).
[۶] مدنی، سید‌جلال‌الدین، مباحث ارث، ص۱۴۲، انتشارات پایدار، ۱۳۸۲، چاپ اول.

این طبقات سه‌گانه عبارتند از:
۱- پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد
۲- اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها
۳- اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها. (اعمام و عمات و اخوال و خالات در این ماده، ترتیباً به معنای عمو‌ها و عمه‌ها و دائی‌ها و خاله‌ها می‌باشند.)
در هر طبقه نیز هر یک از اشخاص دارای درجه‌ مخصوصی می‌باشند. این درجات، بسته به این که اشخاص مذکور در هر طبقه، چند نسل با متوفی فاصله دارند، معین می‌گردد. بعنوان مثال، اولاد میت، اقربای (خویشان) طبقه‌ اول و درجه اول میت هستند، چرا که تنها یک نسل با میت فاصله دارند. در حالی که نوه‌های میت، اقربای طبقه‌ اول و درجه دوم وی می‌باشند، چرا که دو نسل با میت فاصله دارند (م۱۰۳۲ ق. م).
فلذا جد و جده‌ متوفی، اگر‌چه دو نسل با میت فاصله دارد، لیکن به لحاظ ملاکی که ماده‌ ۱۰۳۲ ق. م در تعیین درجه قرابت ارائه کرده است، از اقربای طبقه‌ دوم و درجه اول میت هستند.
به موجب ماده‌ ۸۶۲ ق. م، وارثان طبقه‌ دوم متوفی عبارتند از "اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها". البته مقصود از اجداد مذکور در این ماده، جدات نیز می‌باشد.
[۷] نوروزی، رضا، شفعه وصیت ارث، اسباب ثلاثه تملک در حقوق مدنی، ص۱۲۰، تهران، نشر پاژنگ، ۱۳۷۴، چاپ دوم.
خویشاوندان طبقه‌ دوم تنها در صورتی ارث می‌برند که هیچ یک از اقربای طبقه‌ اول موجود نباشند (م ۸۶۳ ق. م).

۳ - تقسیم ترکه وارثان طبقه‌ دوم


قانون‌گذار اموال و دارائی متوفی در حین فوت وی را، ترکه می‌نامد.
[۸] امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۶۹، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.

وارثان طبقه‌ دوم، بر اساس دو مبنا از یکدیگر متمایز هستند. نخست آنکه این طبقه از وارثان از دو گروه اصلی که آن‌ها را صنف می‌نامیم تشکیل می‌شود. این صنف‌ها عبارت‌اند از صنف "اجداد و جدات" و صنف "خواهر و برادر و اولاد ایشان".
فایده‌ شناسائی این اصناف در این است که، در هر صنف، اقربائی که به لحاظ درجات قرابت به متوفی نزدیک‌تر هستند مانع ارث بردن اقربای دورتر می‌شوند.
[۹] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۹۵، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.

از سوی دیگر اعضای هر یک از این صنف‌ها به واسطه‌ ارتباطی که با میت دارند، ممکن است ابوینی یا ابی یا امّی باشند. (برادران و خواهران متوفی (یا همان صنف اخوه)، به اعتبار ارتباطی که با متوفی دارند به ۳ گروه یا تیره تقسیم می‌شوند:
۱) برادران و خواهرن ابوینی میت
۲) برادران و خواهران ابی میت
۳) برادران و خواهران امّی میت
بدین ترتیب که در گروه نخست، پدر و مادر وارثان و متوفی مشترک است و در گروه دوم پدر و در گروه سوم مادر ایشان)
[۱۰] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.

نکته‌ اساسی در حالت اجتماع وارثان ابی و ابوینی و امی میت این است که، در هر صنف، اقربای ابوینی میت مانع ارث بردن اقربای ابی هستند. در نتیجه اخوه‌ ابوینی مانع ارث بردن جد ابی نخواهد‌بود، چرا که از دو صنف مجزا هستند. لیکن اقربای امی همواره به همراه اقربای ابی یا ابوینی ارث می‌برند.
[۱۱] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰-۳۰۱، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.

با توجه به توضیحات فوق، لازم است سهم‌الارث هر یک از اقربای طبقه‌ دوم را با توجه به گروهی که در آن قرار دارد، به نحو ذیل بررسی کنیم:

۳.۱ - جد و جدّه‌ امی متوفی


مقصود از جد و جدّه‌ امی، پدر و مادر مادر میت می‌باشند
[۱۲] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵۷، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
که همیشه سهم آنان از ترکه معین است. بدین توضیح که اگر جد یا جده‌ امی میت، واحد باشد، سهم وی یک‌سوم ترکه می‌باشد (م ۹۲۳ ق. م) و اگر متعدد باشند نیز سهم ایشان همان یک‌سوم ترکه خواهد بود و این مقدار به تساوی میان آنان تقسیم می‌شود.
[۱۳] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۴، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.

در صورتی که جد و یا جدّه‌ امی متوفی تنها وارثان وی باشند تمام ترکه را به ارث می‌برند.

۳.۲ - خواهر و برادر امی متوفی


مقصود از خواهر و برادر امی (اخوه‌ یا کلاله‌ امی)، خواهر و برادری هستند که فقط مادرشان با مادر میت مشترک است ولی پدرشان یکی نیست. این گروه از وارثان طبقه‌ دوم نیز همواره سهم معینی از ترکه دارند. بدین توضیح که اگر اخوه‌ امی، واحد باشد، سهم وی یک‌ششم ترکه است و اگر متعدد باشند، سهم ایشان یک‌سوم کل ترکه خواهد بود و این مقدار به تساوی میان ایشان تقسیم می‌شود.
در صورتی که خواهر و برادر امی متوفی، تنها وارثان وی باشند تمام ترکه را به ارث می‌برند.
[۱۴] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۰، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.


۳.۳ - جد و جده‌ ابی متوفی


مقصود از جد و جده‌ ابی، پدر و مادر پدر متوفی می‌باشند
[۱۵] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵۷، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
که به قرابت ارث می‌برند یعنی سهم آنان از ترکه نا‌معین است. بدین توضیح که پس از خارج نمودن سهم وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است، مابقی ترکه به قاعده‌ ذکور دو برابر اناث میان آن‌ها تقسیم می‌شود.
در صورتی که جد و جده‌ ابی متوفی، تنها وارثان وی باشند تمام ترکه را به ارث می‌برند.
[۱۶] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۴، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.


۳.۴ - برادر و خواهر ابوینی متوفی


مقصود از برادر و خواهر ابوینی، برادر و خواهری هستند که پدر و مادرشان با پدر و مادر میت مشترک است.
[۱۷] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
این گروه از ورثه نیز به قاعده‌ ذکور دو برابر اناث، به قرابت ارث می‌برند و سهم معینی از ترکه ندارند (م ۹۲۰ ق. م). مگر در موردی که میت برادر ابوینی نداشته باشد و فقط یک یا چند خواهر ابوینی داشته باشد، که سهم ایشان به ترتیب، یک‌دوم و یا دو‌سوم کل ترکه می‌باشد. دو‌سوم مذکور، به تساوی میان خواهرن تقسیم می‌شود.
[۱۸] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.


۳.۵ - برادر و خواهر ابی متوفی


مقصود از برادر و خواهر ابی، برادر و خواهری هستند که فقط پدرشان با پدر میت مشترک است.
[۱۹] کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
این گروه از ورّاث نیز سهم معینی از ترکه ندارند و به همین علت گفته می‌شود که به قرابت ارث می‌برند. مگر در موردی که میت، برادر ابی نداشته باشد و فقط یک یا چند خواهر ابی داشته باشد که سهم ایشان به ترتیب، یک‌دوم و دو‌سوم کل ترکه می‌باشد.
یادآور می‌شویم که اخوه ابی (خواهر یا برادران پدری) تنها در صورتی ارث می‌برد که میت اخوه ابوینی نداشته باشد.
[۲۰] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۰-۱۶۲، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.


۳.۶ - اجتماع وارثان صنف اجداد و اخوه


در فرض اجتماع وارثان صنف اجداد و صنف اخوه، سهم هر یک از وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است (صاحبان فرض)، از ترکه خارج می‌شود و مابقی میان وارثانی که سهم آنان از ترکه نامعین است (صاحبان قرابت)، و ابی یا ابوینی هستند، به قاعده‌ ذکور دو برابر اناث تقسیم خواهد‌شد.
[۲۱] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۶-۱۷۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.

یاد‌آور می‌شویم که در صورت تعدد اقربای امی میت، سهمی که به مجموع ایشان تعلق می‌گیرد، به قاعده‌ ذکور برابر اناث بین ایشان تقسیم خواهد‌شد. (مستفاد از مواد ۹۲۳ و ۹۲۴ و ۹۲۵ ق. م)

۳.۷ - اولاد اخوه


در صورتی که اخوه‌ میت (خواهر یا برادر میت) زنده نباشند، اولاد اخوه به قائم مقامی کسی که آن‌ها را به میت متصل می‌کند ارث می‌برند.
[۲۲] شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۴، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.

در صورتی که هر یک از اقربای مذکور در فوق، تنها‌ وارث یا وارثان متوفی باشند، تمام ترکه را به ارث می‌برند. به‌عنوان مثال اگر جد و جده‌ امی میت، تنها وارثان وی باشند، تمام ترکه را به ارث می‌برند و بین ایشان به تساوی تقسیم می‌شود (ماده‌ی ۹۱۷ ق. م).

۴ - پانویس

 
۱. ↑ راغب اصفهانی، حسین‌ بن‌ محمد، المفردات فی قریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۵۱۸، چاپ بیروت، دارالعلم، الدارالشامیه، ۱۴۱۲ قمری، چاپ اول،.    
۲. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۳. ↑ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دوره حقوق مدنی ارث، ج۱، ص۱۵۵، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
۴. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۲۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۵. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۳۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۶. ↑ مدنی، سید‌جلال‌الدین، مباحث ارث، ص۱۴۲، انتشارات پایدار، ۱۳۸۲، چاپ اول.
۷. ↑ نوروزی، رضا، شفعه وصیت ارث، اسباب ثلاثه تملک در حقوق مدنی، ص۱۲۰، تهران، نشر پاژنگ، ۱۳۷۴، چاپ دوم.
۸. ↑ امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۱۶۹، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
۹. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۹۵، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۰. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۱. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰-۳۰۱، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۲. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵۷، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۳. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۴، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۴. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۰، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۵. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۵۷، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۶. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۴، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۷. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۱۸. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۱۹. ↑ کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درس‌هایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۲۰. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۰-۱۶۲، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۲۱. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۶-۱۷۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
۲۲. ↑ شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۶۴، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.


۵ - منبع


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ارث طبقه دوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۲/۲۹.    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات حقوقی | حقوق خصوصی | طبقات ارث




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.